چرا نهضت آزادی با فتح لانه جاسوسی مخالف بود؟ عبدالله گنجی: دولت موقت که اکثر اعضای آن را نهضت آزادی و احزاب همسو تشکیل می‌دادند (ملی- مذهبی‌های فعلی) به شدت با تصرف سفارت آمریکا مخالف بودند و مهندس بازرگان به عنوان رئیس دولت و دبیر کل وقت نهضت آزادی، تهدید نموده بود که در صورت تسخیر سفارت آمریکا، دولت وی استعفا خواهد داد. فتح لانه جاسوسی بالاخره اتفاق افتاد و دولت بازرگان نیز همانگونه که تهدید کرده بود اقدام به استعفا کرد و امام (ره) نیز بلافاصله استعفای دولت را پذیرفت. این استعفا به هر دلیلی که باشد، لطف الهی در حق ملت ایران و انقلاب اسلامی بود و حضرت امام (ره) به خاطر این استعفا خدا را شکر می‌کرد:«اگر خدای متعال عنایت نفرموده بود و مدتی در حکومت موقت باقی مانده بودند، ملت‌های مظلوم به‌ویژه ملت عزیز ما اکنون در زیر چنگال آمریکا و مستشاران او دست و پا می‌زدند و اسلام عزیز چنان سیلی از این ستمکاران می‌خورد که قرن‌ها سربلند نمی‌کرد.» سال‌های بعد نیز حضرت امام (ره) با صراحت، بر وابستگی آنان به آمریکا سخن می‌گفت. اما اگر بخواهیم دلیل مخالفت و استعفای دولت موقت پس از فتح لانه جاسوسی را بررسی کنیم، دلایل ذیل محتمل است. لذا با بررسی احتمالات، علت اصلی را مشخص خواهیم کرد. 1-‌ عدم اعتقاد به رفتار انقلابی: اصولاً اعضای نهضت آزادی و گروه‌های همسو به حرکت‌های انقلابی اعتقاد نداشته‌اند. شاید یکی از دلایل جدایی منافقین (مجاهدین خلق) از آنان در سال 1344 نیز همین مسأله بود. بازرگان به دنبال سرنگونی دولت پهلوی از طریق انقلاب نبود و بیشتر بر اجرای قانون اساسی تأکید می‌کرد. بنابراین از خشونت که مهم‌ترین شاخصه هر انقلاب است بر حذر بود. بازرگان انقلاب را مقوله‌ای شرقی و کمونیستی می‌دانست.

وی در کتاب «بازیابی ارزش‌ها» می‌نویسد:«اصولاً روح عصیان و عنوان انقلاب که روی جنبش اخیر ملت ایران... گذارده شده ارمغان شرق و غرب اروپا می‌باشد.» موسوی خوئینی‌ها با ذکر خاطره‌ای از بازرگان در یک جلسه می‌گوید:«... پس از شروع جلسه بحث بر سر تنظیم برنامه‌های یک اجتماع بزرگ آغاز شد... وقتی بحث به مضمون پلاکاردها رسید، گفته شد:«انقلاب جهانی مهدی موعود» که مرحوم بازرگان گفتند: نه، نه، نه انقلاب ننویسید، انقلاب نیست. چند نفر از حاضران گفتیم پس چیست؟ مرحوم بازرگان گفت انقلاب نیست همین طوری تشریف می‌آورند.» (روزنامه سلام- 21/9/1377) بنابراین بازرگان حساسیت منفی نسبت به «انقلابی بودن» داشت و به دنبال اصلاحات بود، لذا با هر حرکت انقلابی، حتی تصرف لانه جاسوسی مخالف بود.2-‌ نگاه حقوقی: احتمال دیگر که می‌توان به عنوان دلیل مخالفت دولت موقت با تصرف سفارت آمریکا برشمرد، مباحث حقوقی است؛ بدین معنی که محل مذکور متعلق به آمریکاست و ورود به آن تجاوز به کشور دیگر قلمداد می‌شود و بازتاب جهانی آن برای ایران خوب نیست.3- حساسیت دولت موقت به شرق، نه به غرب: احتمال سوم این است که دولت موقت و شخص مرحوم بازرگان آن حساسیتی که نسبت به کمونیسم و شرق داشتند، به غرب و آمریکا نداشتند. ملاقات‌های ایشان و دیگر اعضای نهضت آزادی در تابستان و پاییز 1357 با اعضای سفارت آمریکا نشان می‌دهد که این حقیقت در رفتار آنان متجلی است. در صورتی که هیچ ملاقاتی بین آنان و سفارت شوروی در تاریخ ثبت نشده است. اولین ملاقات اعضای نهضت آزادی و سفارت آمریکا در اردیبهشت 1357 در رستوران الچیکو در تهران انجام می‌شود که از طرف سفارت «جان استمپل» افسر اطلاعاتی سفارت و از ایران نیز محمد توسلی با نام مستعار محمد توکلی و بهرام بهرامیان حضور داشتند. در سندی دیگر که از سفارت آمریکا به دست آمد، استمپل اشاره دارد که محمد توسلی رابط رسمی نهضت آزادی با سفارت است. بنابراین نهضت آزادی حساسیتی که امام (ره) و نیروهای انقلاب روی آمریکا داشتند را نداشت لذا از هرگونه برخورد خشونت‌آمیز با آمریکا بر حذر بود. حتی سولیوان آخرین سفیر آمریکا مدعی است که پس از فتح سفارت نیز بازرگان در تماسی با بنده مخالفت خود را با این اقدام اعلام کرد.4-‌ ترس از به دست آمدن اسناد وابستگی به آمریکا از درون سفارت: می‌توان گفت مهم‌ترین و محتمل‌ترین دلیل مخالفت دولت موقت و نهضت آزادی با تصرف سفارت، اسناد موجود در سفارت بود که در صورت تصرف آن، به دست نیروهای انقلاب می‌افتاد و چهره دولت موقت که باید پرچمدار انقلاب تازه ملت ایران باشد، به عنوان دوستان دولت آمریکا لو می‌رفت.بالاخره سفارت فتح شد و اسناد موجود همین موضوع را ثابت کرد. طبق اسناد به دست آمده از سفارت، معاون نخست وزیر دولت موقت (عباس امیر انتظام) دارای کد و رمز وابستگی به CIA (اس‌.دی.پلاد/1) بود. همچنین بهرام بهرامیان دیگر عضو نهضت آزادی نیز دارای کد مشابه بود. امیر انتظام دو ماه قبل از فتح لانه جاسوسی با هویت معاون نخست وزیر در روز نهم شهریور 1358 با «جورج کیو» مأمور سیا در ایران ملاقات می‌کند و به وی می‌گوید:«آخوندها در آینده نزدیک مشکل ایجاد خواهند کرد، چون آنها با نفوذ بیگانگان در ایران سرسختانه مخالف هستند.»لو رفتن ملاقات‌های مکرر سران و اعضای نهضت آزادی با مأموران اطلاعاتی سفارت آمریکا- که بعد از تصرف سفارت آشکار شد- قلب امام (ره) را جریحه‌دار کرد. بعد از روشن شدن وابستگی آنان به آمریکا، امام (ره) به شدت خود را سرزنش کرد و از اینکه از آنان تمجید و تعریف‌هایی کرده است، سخت پشیمان بود. آنچه در انتهای وصیتنامه سیاسی- الهی ایشان مبنی بر «ملاک، حال افراد است» آمده است، ناظر به تمجید‌های ایشان از اعضای نهضت آزادی خصوصاً بازرگان و یزدی است. امام (ره) مظلومانه می‌گوید:«من باید بسیار متأسف باشم از اینکه غیب نمی‌دانم، نمی‌دانستم در چنته اینها چه هست. من بعضی از اینها را می‌پذیرفتم و به ایشان هم محبت می‌کردم.»اما بعد از رسوخ اعضای نهضت آزادی در بیت منتظری و خیز آنان برای ورود به مجلس سوم، حملات امام (ره) نسبت به وابستگی آنان به آمریکا بیشتر شد. امام (ره) ضمن تلخ دانستن دوران دولت موقت و بزرگ دانستن آن اشتباه می‌نویسد:«اکنون هم سخت معتقدم که آنان به چیزی کمتر از انحراف انقلاب از تمامی اصولش و حرکت به سوی آمریکای جهانخوار قناعت نمی‌کنند.» امام (ره) در نامه 30/11/66 خود به وزیر کشور وقت به پرونده‌های قطور آنان در سفارت و «ملاقات‌های مکرر» آنان با آمریکایی‌ها اشاره کرد و آنان را واجد صلاحیت برای هیچ کاری نمی‌داند. امام (ره) در پیامی به مهاجران جنگ تحمیلی با کنایه به منتظری می‌نویسد:« ما باید دشمن سرسخت کسانی باشیم که اسناد همکاریشان از لانه جاسوسی بیرون آمد.» این «دشمن سرسخت» امروز توسط موسوی و اصلاح‌طلبان تا حد اختلاف سلیقه تنزل یافته است.حتی حضرت امام (ره) در تاریخ 3/12/1367، وقتی شروط بازگشت گروه‌ها، به دامن انقلاب را برمی‌شمارد، به این نکته نیز اشاره می‌کند که نباید بگویید:«چرا لانه فساد را اشغال کردید.» بنابراین اسناد موجود در سفارت- که نهضت آزادی و دولت موقت از آنان مطلع بودند- باعث وحشت آنان از تصرف سفارت شد. اما آنچه اتفاق افتاد رسوایی آنان و خروش امام (ره) بر این رسوایی و جدا کردن آنان از خانواده انقلاب بود. بعدها اصلاح‌طلبان با طرح شعار «ایران برای همه ایرانیان» و «رد خود و غیر خودی» و دعوت اعضای نهضت آزادی به کنگره‌های خود، علناً خلاف مسیر امام (ره) حرکت کردند؛ اما با پررویی خود را خط امامی معرفی می‌کنند.